Śląski "Sokół"

 |  Written by Godziemba  |  0
Ważną rolę w polskim odrodzeniu narodowym oraz powstaniach górnośląskich odegrali członkowie Towarzystwa „Sokół”.
 
 
      W XIX wieku Niemcy, traktujący Górny Śląsk za rdzennie niemiecką prowincję, zdecydowanie tępili wszelkie przejawy polskości. Bodźcem, który wyzwolił polską energię było założenie w 1895 roku na Górnym Śląsku pierwszych gniazd „Sokoła”.  Inicjatorem przeniesienia „Sokoła” na Górny Śląsk był jego poznański działacz Jędrzej Tucholski.
 
       Pierwsze gniazda towarzystwa zostały założone w 1867 roku we Lwowie, na wzór czeskiego Sokoła, utworzonego przez Mirosława Tyrszę pięć lat wcześniej. Początkowo „Sokół” rozwijał się w Galicji, gdzie Polacy posiadali największą swobodę działania. Do Wielkopolski został przeniesiony w połowie lat 80.
 
       Poza prowadzeniem szerokiej działalności sportowej w myśl hasła „w zdrowym ciele zdrowy duch”,  stowarzyszenia sokole zajmowały się podnoszeniem świadomości narodowej i budzeniem uczuć patriotycznych. Dla wielu Polaków było oczywiste, że „Sokół” pod oficjalnym szyldem gimnastyki prowadził wielokierunkową działalność narodową i niepodległościową.
 
       Powstanie pierwszych gniazd „Sokoła” na Górnym Śląsku spotkało się szybko z kontrakcją Niemców, którzy podjęli zdecydowaną walkę z ruchem sokolim na Śląsku. Komisarz bytomski Mädler objął stałą kontrolą zarówno gniazda, jak i ich działaczy, których uważano za przywódców narodowych. Druhowie ze wszystkich śląskich towarzystw byli najbardziej narażeni na szykany ze strony władz, które przybierały różne formy – od szykan w pracy lub szkole, poprzez przeszukania w domach aż do grzywien i procesów sądowych.
 
      Podstawą dla „Sokoła” na Górnym Śląsku byli dość liczni rzemieślnicy, kupcy oraz robotnicy (górnicy i hutnicy). Znaczący udział młodych robotników w górnośląskim „Sokole” wyróżniał go od innych organizacji.
 
        Pomimo wielu przeszkód, organizacja szybko rozwijała się. „I tak ze wszystkich stron  - pisał „Przegląd Gimnastyczny „Sokół” w 1897 roku - starają  się nam dokuczać z pewnością, aby nas zniechęcić. Lecz jeżeli o to chodzi, to szkoda, panowie, waszej żółci, bo my wszystko przetrwamy. [...] nas przemoc zniszczyć nie zdoła (...) owszem hartujecie i innych ze snu wzbudzacie, a to nam tylko  na zdrowie wyjdzie. My wiemy, że im gorzej tym lepiej! My zanadto kochamy naszą ziemię, naszą kochaną polską mowę i to z wrodzoną miłością i mocnym przekonaniem. ”
 
        Niemcom udało się jednak doprowadzić do  zawieszenia działalności gniazda „Sokoła” w Katowicach. Do jego reaktywacji doszło dopiero po pojawieniu się na Śląsku na początku XX wieku Wojciecha Korfantego – redaktora „Górnoślązaka”, który udostępnił  łamy czasopisma na potrzeby szerzenia idei sokolej oraz wspomagał i współtworzył nowe gniazda (m.in. w Siemianowicach), a jako poseł bronił „Sokoła” w Berlinie
 
       W celu pobudzenia działalności sokolej na Górnym Śląsku pod koniec 1901 roku wysunięto propozycję utworzenia Okręgu Śląskiego. Jego realizację powierzono Józefowi Tucholskiemu, który zorganizował spotkanie założycielskie w Bytomiu, w trakcie którego prezesem Okręgu Śląskiego został wybrany Józef Tucholski, wiceprezesem Tytus Jaszkowski, a naczelnikiem Andrzej Demarczyk. Był to moment zwrotny w dziejach Sokolstwa Śląskiego.
 
      Wkrótce potem zorganizowano I Zlot Okręgu Śląskiego na który przybyli działacze z wszystkich zaborów. Stał się on znakomitym przykładem międzyzaborowej współpracy Polaków.
 
        W 1903 roku w „Sokole” zorganizowano pierwsze zastępy żeńskie, a we Lwowie powstało w pełni niezależne gniazdo kobiece na czele z Heleną Bilińską i Leontyną Kokocińską. W ten sposób „Sokół” stał się jedną z pierwszych organizacji, w której szeregach działały także kobiety. Wzrost popularności „Sokoła” wśród kobiet sprawił, iż także w Okręgu Śląskim w 1908 roku umożliwiono kobietom wstępowanie do organizacji. W 1910 roku oddziałały żeńskie funkcjonowały już w 39 gniazdach, zrzeszając 469 członkiń.
 
        Początek XX wieku przyniósł szybki rozwój piłki nożnej w „Sokole”. W Okręgu Śląskim w 1912 roku istniało 5 drużyn piłkarskich związanych z następującymi miastami: Katowicami, Bytomiem, Gliwicami, Niemieckimi Piekarami i Załężem.
 
        Z racji sąsiedztwa gniazda śląskie utrzymywały bliskie kontakty z „Sokołem” z Galicji. Zaraz po Zlocie Grunwaldzkim w 1910 roku włączyły się do pracy o charakterze wojskowym. Pierwszy zastęp „Sokołów” z Górnego Śląska wziął udział w zlocie zorganizowanym w okolicach Chrzanowa już w 1911 r., a w roku następnym wprowadzono skauting do gniazd Okręgu Śląskiego.
 
       Do wybuchu wojny udało się na Śląsku utworzyć 21–24 gniazd zrzeszających około 490 członków, których Niemcy traktowali jako przeciwników dla swojej dominacji na Górnym Śląsku. W związku z tym  w dniu wybuchu wojny wśród aresztowanych i osadzonych w więzieniu w Nysie  znalazło się wielu druhów „Sokoła” , a samo funkcjonowanie organizacji zostało zawieszone. Nie bez znaczenia był masowy  pobór członków gniazd do armii pruskiej, co sparaliżowało działalność wielu gniazd, które jednak od połowy 1918 roku ponownie się uaktywniły.
 
       Klęska Niemiec w 1918 roku przyczyniła się do aktywizacji środowisk polskich na Górnym Śląsku. Pierwsza narada kierownictwa „Sokoła” śląskiego w sprawie organizowania Straży Obywatelskiej odbyła się 26 października 1918 roku, w sześć dni po decyzji Związku w Poznaniu o zmianie charakteru „Sokoła” na organizację wojskową.
 
         W połowie grudnia 1918 roku Straż Obywatelska została przekształcona w Związek Wojacki, na którego czele stanął Józef Dreyza. Wśród członków Związków Wojackich znalazła się znaczna liczba działaczy sokolich.
 
        Rozbudowa organizacji sokolej przebiegała równolegle z podobnymi działaniami Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, której także uczestniczyło wielu działaczy sokolich. W lutym 1919 roku na czele Głównego Komitetu Wykonawczego POW stanął wspomniany Józef Dreyza, a dzięki jego wstawiennictwu na stanowiskach komendantów powiatowych, znalazło się wielu  działacze sokoli, którzy wcześniej pełnili funkcje naczelników gniazd (m.in. Adam Gafk, Adam Postrach, Jan Pyka, Janusz Hager, Władysław Wróblewski, Jan Zajer, Józef Gniatczyński, Józef Buła, Alfons Zgrzebniok, Jan Wyglenda, Kazimierz Leciejski oraz Teodor Kulik). Tak więc większość komendantów POW Górnego Śląska wywodziła się górnośląskiego „Sokoła”.
 
        Nie  bez znaczenia dla sytuacji na Górnym Śląsku było utworzenie w czerwcu 1919 roku w Sosnowcu Głównego Komitetu Opieki nad Uchodźcami, który działał w oparciu o sokolich działaczy – Wiktora Polaka, Augustyna Świdra i Jana Mrozka. Należy także wspomnieć o druhnie Marii Szukalskiej, która zorganizowała Polski Czerwony Krzyż w Królewskiej Hucie (Chorzów).
 
        Sytuacja na Górnym Śląsku zmieniała się na korzyść Polaków po zakończeniu powstania wielkopolskiego, kiedy to część powstańców zasilała szeregi śląskich gniazd. Do najważniejszych działaczy, którzy przenieśli się z Wielkopolski na Górny Śląsk zaliczyć należy naczelnego komendanta Straży Ludowej Juliana Lange, który  w latach 1919–1920 pełnił funkcję szefa Wydziału Wojskowego Komitetu Obrony  Śląska i organizował wysyłkę ochotników do powstań śląskich, aby następnie przenieść się na Górny Śląsk, gdzie zaangażował się w prace przy plebiscycie i wziął udział w III powstaniu śląskim w 1921 roku.
 
        Po upadku I powstania śląskiego nastąpił szybki wzrost liczby gniazd Towarzystw, co  należy traktować jako część przygotowań powstańczych. W lutym 1920 roku istniały  82 gniazda, na zjeździe delegatów 25 marca 1920 roku obecni byli już przedstawiciele 157 gniazd, a do końca 1920 roku działało już 185 gniazd. Uczestnicy  marcowego zebrania powierzyli stanowisko prezesa nowej Dzielnicy Śląskiej Michałowi Wolskiemu, a naczelnika Józefowi Dreyzie. Na tym spotkaniu w miejsce Okręgu Śląskiego została utworzona Dzielnica Śląska. Rozwój „Sokoła” był na  tyle dynamiczny, że na początku 1920 roku ustanowiono stały sekretariat, którego  pracą kierował Augustyn Świder. Zaczęto również wydawać miesięcznik „Orędzie Sokole”, który stał organem prasowym Sokolstwa na Śląsku.
 
       W przeddzień wybuchu III powstania śląskiego szeregi sokole liczyły około 20 tys. Ludzi, którzy wzięli aktywny udział w walkach z Niemcami. W uznaniu zasług Sokolstwo Śląskie zostało wyróżnione orderem Virtuti Militari.
 
         Po ostatecznym ustaleniu granicy dawni powstańcy objęli wiele prestiżowych stanowisk w wolnej Polsce. Pierwszym wojewodą śląskim został Józef Rymer – członek gniazda w Katowicach, Paweł Dombek objął stanowisko prezydenta Królewskiej  Huty, a posłem i wicepremierem niepodległej Polski był Wojciech Korfanty. Wielu powstańców-sokołów zrobiło karierę w polskiej policji, administracji i polityce, pozostali jeszcze przez wiele lat cieszyli się niesłabnącą popularnością, szacunkiem i uznaniem.
 
 
 
 
Wybrana literatura:
 
 
D. Małecki - Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Górnym Śląsku w latach 1895–1921 – rola działaczy  sokolich w powstaniach śląskich 1919–1921
 
E. Małolepszy, Z. Pawluczuk  - Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867–1997
 
M. Ponczek - Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Górnym Śląsku. Zarys dziejów (1895–1939)
                                                                                                      
G. Grześkowiak, J. Mikitin - Powstania Śląskie 1919–1920–1921
5
5 (1)

Więcej notek tego samego Autora:

=>>